نمادها و نشان های هنر ایران باستان
از جمله نقوش دیگر که در نوع خود کم نظیر است، نشان شرکت هواپیمایی هما است که مستقیماً از یکی از سرستون های کاخ آپادانا اقتباس و با ظرافت خاصی تغییر یافته، و یا نشان باشگاه پرسپولیس که آن هم مانند هما از نقوش جانورانی که پشت به پشت هم قرار گرفته اند، تقلید شده است. اگر نشان 20 تعبیر به قدرت و استواری، و جام بین دو حیوان تعبیر به سقفی شود که دو جانور آن را نگاه داشته اند، در تصویر 22 عنصر بال با ظرافت و دقت هر چه تمام تر مؤید مفهوم پرواز است . ( تصویرهای 19 تا 22 )
تصویر 19 : سرستون گاو دو سر از کاخ آپادانای شوش، فرانسه ـ موزه ی لوور پاریس، ( محمدپناه، 1386، ص 113 (
تصویر 20 : نشان باشگاه پرسپولیس
تصویر 21 : تصویر از نگارنده
تصویر 22 : نشان هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران
یکی دیگر از اشیای مشهور دوره ی هخامنشی، ریتون ( تکوک ) می باشد که انتهای این ظرف به سر جانورانی مانند شیر، ببر و گوزن ختم می شود. ایرانیان در عهد کهن بر این باور بودندکه قوه ی جانور با نوشیدن مایع به داخل بدن آنان منتقل می شود. در ارتباط با ریتون ذکر این نکته ضروری است که در دوره های پیش از تاریخ و در دوران اشکانی نیز به صور مختلف این نقش دیده می شود. ( تصویرهای 23 و 24 )
تصویر 23 : ریتون به شکل سرشیر موزه ی ملی
تصویر 24 : نشان بانک پاسارگاد
نقوش انسانی و حیوانی
نقوش انسانی در طراحی نشان کمتر استفاده شده، اما در معدودی از موارد زیر انسان در تقابل با حیوان ترسیم شده است. ( تصویرهای 25 تا 27 )
تصویر 25 : پلاک طلا ـ موزه ی رضا عباسی، عکس از نگارنده
تصویر 26 : طرح خطی نقش برجسته در تخت جمشید، ( یارشاطر،1379،ص 93 )
تصویر 27 : نشان سابق بانک ملی
در دو نقش زیر ارابه به همراه نقوش انسانی و جانوری ترسیم شده که باید توجه داشت در دنیای باستان در مصر و بین النهرین نیز این نقوش وجود داشته اند. در نشان مؤسسه ی امیرکبیر آنچه که ذهن را متوجه هویت ایرانیِ نقش می کند، فرم فرد ارابه ران است که با نقوش مهر داریوش به خوبی قابل مقایسه است . ( تصویرهای 28 و 29 )
تصویر 28 : ارابه در مهر داریوش، ( پورادا،1383،ص 253 )
تصویر 29 : نشانه ی مؤسسه ی امیرکبیر
نقوش گیاهی
از جمله نقوش گیاهی که در طراحی نشان به کار می رود، می توان به گل نیلوفر و آذین گل سرخ ( روزت ) اشاره نمود. گل نیلوفر درتمدن های هند، چین ، ژاپن و بین النهرین علاوه بر این که عنصری تزئینی بوده، نماد باروری و زایش به شمار می رفته و در حجاری های تخت جمشید در دست بزرگان پارسی دیده یم شود. گل روزت نیز از نقوش مورد علاقه ی ساکنان بین النهرین و نماد خورشید به شمار می رفته است. این نقش در ایران بر روی نقش برجسته ها، ظروف و پلاک ها دیده می شود. نمادهای گیاهی به کار رفته در نشان ها بدون تغییرات زیادی به کار گرفته شده اند. دلیل این امر را باید در سادگی و تجرید محض نقوش گیاهی جست و جو کرد. ( تصویرهای 30 تا 35 )
تصویر 30 : گل نیلوفر در دست یک فرد پارسی، (کخ،1383،ص 242 )
تصویر 31 : نشان بانک پارسیان
تصویر 32 : گل نیلوفر در نقش کاشی از برج جنوب شرقی آپادانا، (کخ،1383،ص 102 )
تصویر 33 : نشان سابق مؤسسه ی استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران
هنر دوره ی ساسانی
ساسانیان، به دنبال نفوذ و گسترش هنر یونان در دوران اشکانی به احیای هنر هخامنشی پرداختند. با این تفاوت که هنر در این دوران واجد ماهیتی طبیعت گرایانه است. از نقوش مورد استفاده در این دوران می توان به نقش بال که علامت ایزدی و نماد قدرت یا محافظت است و یا نقش سیمرغ که در دوران اشکانی و ساسانی وحتی اسلامی به وفور دیده می شود، اشاره کرد . ( تصویرهای 36 تا 43 )
تصویر 36 : گچ بری ساسانی، پوپ،؟،ص 174
تصویر 37 : نشان دانشگاه تهران
تصویر 38 : گچ بری ساسانی، پوپ،؟،ص 174
تصویر 39 : لوگوی سابق وزارت فرهنگ و هنر
تصویر 40 : طرح سیمرغ بر روی پارچه ی ساتن سده ی هفتم هجری
تصویر 41 : نشان جشنواره ی سینمایی فجر
تصویر 42 : سیمرغ دوره ی ساسانی تاق بستان، نقش لباس خسروپرویز
تصویر 43 : طرح سیمرغ از مرقع، سده ی دهم هجری
استفاده از نقوش ایرانی در گرافیک محیطی
اگر موفقیت نسبی نشان های معرفی شده، رجوع به فرهنگ بومی باشد، استفاده ی نابجا از این نشان ها نتیجه ای معکوس به بار خواهد آورد و موجب استفاده از نمادهای غیر ایرانی خواهد شد. اما از جهت دیگر کاربرد بدون ضابطه نیز سبب می شود نقوشی که معرف فرهنگ این سرزمین است، تبدیل به عناصری تزئینی شود و به مرور زمان هویت خود را از دست دهد. در تابلوهای زیر می توان به خوبی شرایط خاصی را که بر گرافیک محیطی شهر تهران حاکم است مشاهده نمود. از آن جمله می توان به استفاده ی نابجا از نقوش، استفاده از ترفندهای کامپیوتری، عدم تناسب میان تصویر و مفهوم، انتخاب مشاغل نامرتبط با نقوش و عدم استفاده از زبان تصویری مناسب اشاره کرد. برای مثال همان طور که در تصویر 45 ملاحظه خواهید کرد، حمله ی شیر به گاو به عنوان نقش یک رستوران سنتی در نظر گرفته شده است. این نقش به معنای آغاز فصل جدید و نمادی از پایان سرماست.
البته استفاده ی مکرر از این نقوش سبب آشنایی بیشتر جامعه با گذشته ی فرهنگی خودشان می شود، اما بعد از مدتی این نقوش تبدیل به هزاران تصویر بدون هویت و مفهومی می شود که در طی سالیان اخیر استفاده شده و بعد از مدتی با تعویض شغل جای خود را به نقوش دیگر خواهد داد. کاربرد نقوش فوق در طراحی المان های شهری سبب آشنایی با فرهنگ خود و در عین حال سبب غفلت از معانی وتوجه صرف به زیبایی ظاهری نقوش خواهد شد. به نظر می رسد راه حل های ساده تری نیز می توان برای این معضل یافت. ( تصویرهای 44 تا 49 )
تصویر 44 : سرستون های هخامنشی و فروشگاه مبل
تصویر 45 : رستوران و حمله شیر به گاو ( نماد نوروز )
تصویر 46 : سربازان هخامنشی و فروشگاه لباس
تصویر 47 : قنادی و نقش سربازان هخامنشی
تصویر 48 : مجتمع تجاری و سربازان هخامنشی
تصویر 49 : مسکن و سرباز هخامنشی
برای نمونه درتصویر 50 گل ها درظرفی قرار گرفته اند که با تعریف ریتون مغایرت دارند. در حالی که با تغییری کوچک و جایگزینی گلدان ( آمفورا ) می توان به مقصود موردنظر رسید و نقش ریتون را نیز درجایگاه اصلی خویش به کار برد. ( تصویرهای 50 و 51 )
تصویر 50 : استفاده از ریتون به عنوان گلدان
تصویر 51 : گلدان ( آمفورا )
نتیجه گیری :
امروزه تمامی کشورها سعی بر معرفی نمادهای فرهنگی خویش و ارائه ی آن ها به شیوه ای صحیح و به بهانه های مختلف دارند . در دوران معاصر گرافیک تنها محدود به دنیای تجارت نمی باشد، بلکه طراحی نشان برای مناسبتی همچون بازی های المپیک تبدیل به موضوعات مهم و اساسی کشور میزبان می شود. تا جایی که جامعه شناسان، هنرمندان ، روان شناسان همگی سعی در ارائه ی راه کارهایی برای خلق بهترین نشان دارند. به طوری که تنها با مشاهده ی آن نشان می توان مهم ترین رویدادهای رخ داده در آن دوره را به خاطر آورد. حال این اتفاق در کشورهایی رخ می دهد که از قدمت و تمدنی درخشان همچون ایران بهره مند نیستند، اما سعی می کنند تا با آفرینش نشانی ویژه، صبغه ی فرهنگی متناسب با آن را نیز تعریف نمایند.
با توجه به اشتیاق روزافزون هنرمندان جوان برای ورود به حیطه ی گرافیک، می توان آن ها را با سابقه ی درخشان هنری ایران آشنا و آن ها را به استفاده از آنچه که در گنجینه ی هنری کشور موجود است، ترغیب کرد.
محقق : علی حسین پور حجار
تصویر 20 : نشان باشگاه پرسپولیس
تصویر 21 : تصویر از نگارنده
تصویر 22 : نشان هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران
یکی دیگر از اشیای مشهور دوره ی هخامنشی، ریتون ( تکوک ) می باشد که انتهای این ظرف به سر جانورانی مانند شیر، ببر و گوزن ختم می شود. ایرانیان در عهد کهن بر این باور بودندکه قوه ی جانور با نوشیدن مایع به داخل بدن آنان منتقل می شود. در ارتباط با ریتون ذکر این نکته ضروری است که در دوره های پیش از تاریخ و در دوران اشکانی نیز به صور مختلف این نقش دیده می شود. ( تصویرهای 23 و 24 )
تصویر 24 : نشان بانک پاسارگاد
نقوش انسانی و حیوانی
نقوش انسانی در طراحی نشان کمتر استفاده شده، اما در معدودی از موارد زیر انسان در تقابل با حیوان ترسیم شده است. ( تصویرهای 25 تا 27 )
تصویر 26 : طرح خطی نقش برجسته در تخت جمشید، ( یارشاطر،1379،ص 93 )
تصویر 27 : نشان سابق بانک ملی
در دو نقش زیر ارابه به همراه نقوش انسانی و جانوری ترسیم شده که باید توجه داشت در دنیای باستان در مصر و بین النهرین نیز این نقوش وجود داشته اند. در نشان مؤسسه ی امیرکبیر آنچه که ذهن را متوجه هویت ایرانیِ نقش می کند، فرم فرد ارابه ران است که با نقوش مهر داریوش به خوبی قابل مقایسه است . ( تصویرهای 28 و 29 )
تصویر 29 : نشانه ی مؤسسه ی امیرکبیر
نقوش گیاهی
از جمله نقوش گیاهی که در طراحی نشان به کار می رود، می توان به گل نیلوفر و آذین گل سرخ ( روزت ) اشاره نمود. گل نیلوفر درتمدن های هند، چین ، ژاپن و بین النهرین علاوه بر این که عنصری تزئینی بوده، نماد باروری و زایش به شمار می رفته و در حجاری های تخت جمشید در دست بزرگان پارسی دیده یم شود. گل روزت نیز از نقوش مورد علاقه ی ساکنان بین النهرین و نماد خورشید به شمار می رفته است. این نقش در ایران بر روی نقش برجسته ها، ظروف و پلاک ها دیده می شود. نمادهای گیاهی به کار رفته در نشان ها بدون تغییرات زیادی به کار گرفته شده اند. دلیل این امر را باید در سادگی و تجرید محض نقوش گیاهی جست و جو کرد. ( تصویرهای 30 تا 35 )
تصویر 31 : نشان بانک پارسیان
تصویر 32 : گل نیلوفر در نقش کاشی از برج جنوب شرقی آپادانا، (کخ،1383،ص 102 )
تصویر 33 : نشان سابق مؤسسه ی استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران
هنر دوره ی ساسانی
ساسانیان، به دنبال نفوذ و گسترش هنر یونان در دوران اشکانی به احیای هنر هخامنشی پرداختند. با این تفاوت که هنر در این دوران واجد ماهیتی طبیعت گرایانه است. از نقوش مورد استفاده در این دوران می توان به نقش بال که علامت ایزدی و نماد قدرت یا محافظت است و یا نقش سیمرغ که در دوران اشکانی و ساسانی وحتی اسلامی به وفور دیده می شود، اشاره کرد . ( تصویرهای 36 تا 43 )
تصویر 37 : نشان دانشگاه تهران
تصویر 38 : گچ بری ساسانی، پوپ،؟،ص 174
تصویر 39 : لوگوی سابق وزارت فرهنگ و هنر
تصویر 40 : طرح سیمرغ بر روی پارچه ی ساتن سده ی هفتم هجری
تصویر 41 : نشان جشنواره ی سینمایی فجر
تصویر 42 : سیمرغ دوره ی ساسانی تاق بستان، نقش لباس خسروپرویز
تصویر 43 : طرح سیمرغ از مرقع، سده ی دهم هجری
استفاده از نقوش ایرانی در گرافیک محیطی
اگر موفقیت نسبی نشان های معرفی شده، رجوع به فرهنگ بومی باشد، استفاده ی نابجا از این نشان ها نتیجه ای معکوس به بار خواهد آورد و موجب استفاده از نمادهای غیر ایرانی خواهد شد. اما از جهت دیگر کاربرد بدون ضابطه نیز سبب می شود نقوشی که معرف فرهنگ این سرزمین است، تبدیل به عناصری تزئینی شود و به مرور زمان هویت خود را از دست دهد. در تابلوهای زیر می توان به خوبی شرایط خاصی را که بر گرافیک محیطی شهر تهران حاکم است مشاهده نمود. از آن جمله می توان به استفاده ی نابجا از نقوش، استفاده از ترفندهای کامپیوتری، عدم تناسب میان تصویر و مفهوم، انتخاب مشاغل نامرتبط با نقوش و عدم استفاده از زبان تصویری مناسب اشاره کرد. برای مثال همان طور که در تصویر 45 ملاحظه خواهید کرد، حمله ی شیر به گاو به عنوان نقش یک رستوران سنتی در نظر گرفته شده است. این نقش به معنای آغاز فصل جدید و نمادی از پایان سرماست.
البته استفاده ی مکرر از این نقوش سبب آشنایی بیشتر جامعه با گذشته ی فرهنگی خودشان می شود، اما بعد از مدتی این نقوش تبدیل به هزاران تصویر بدون هویت و مفهومی می شود که در طی سالیان اخیر استفاده شده و بعد از مدتی با تعویض شغل جای خود را به نقوش دیگر خواهد داد. کاربرد نقوش فوق در طراحی المان های شهری سبب آشنایی با فرهنگ خود و در عین حال سبب غفلت از معانی وتوجه صرف به زیبایی ظاهری نقوش خواهد شد. به نظر می رسد راه حل های ساده تری نیز می توان برای این معضل یافت. ( تصویرهای 44 تا 49 )
تصویر 45 : رستوران و حمله شیر به گاو ( نماد نوروز )
تصویر 46 : سربازان هخامنشی و فروشگاه لباس
تصویر 47 : قنادی و نقش سربازان هخامنشی
تصویر 48 : مجتمع تجاری و سربازان هخامنشی
تصویر 49 : مسکن و سرباز هخامنشی
برای نمونه درتصویر 50 گل ها درظرفی قرار گرفته اند که با تعریف ریتون مغایرت دارند. در حالی که با تغییری کوچک و جایگزینی گلدان ( آمفورا ) می توان به مقصود موردنظر رسید و نقش ریتون را نیز درجایگاه اصلی خویش به کار برد. ( تصویرهای 50 و 51 )
تصویر 51 : گلدان ( آمفورا )
نتیجه گیری :
امروزه تمامی کشورها سعی بر معرفی نمادهای فرهنگی خویش و ارائه ی آن ها به شیوه ای صحیح و به بهانه های مختلف دارند . در دوران معاصر گرافیک تنها محدود به دنیای تجارت نمی باشد، بلکه طراحی نشان برای مناسبتی همچون بازی های المپیک تبدیل به موضوعات مهم و اساسی کشور میزبان می شود. تا جایی که جامعه شناسان، هنرمندان ، روان شناسان همگی سعی در ارائه ی راه کارهایی برای خلق بهترین نشان دارند. به طوری که تنها با مشاهده ی آن نشان می توان مهم ترین رویدادهای رخ داده در آن دوره را به خاطر آورد. حال این اتفاق در کشورهایی رخ می دهد که از قدمت و تمدنی درخشان همچون ایران بهره مند نیستند، اما سعی می کنند تا با آفرینش نشانی ویژه، صبغه ی فرهنگی متناسب با آن را نیز تعریف نمایند.
با توجه به اشتیاق روزافزون هنرمندان جوان برای ورود به حیطه ی گرافیک، می توان آن ها را با سابقه ی درخشان هنری ایران آشنا و آن ها را به استفاده از آنچه که در گنجینه ی هنری کشور موجود است، ترغیب کرد.
محقق : علی حسین پور حجار